Teymur Daimi filosofdur, eruditdir, intellektualdır, kreativdir, maraqlı həmsöhbətdir. O adamlardandır ki, onunla söhbətdən mütləq yeni nəsə öyrənirsən. Multmedia sənəti (installyasiya, videoart, rəssamlıq və s.) ilə də məşğul olan, eksperimental filmlər çəkən, məhdud auditoriyaya hesablanmış akademik məqalələr yazan Daimini, Leonarda da Vinçı haqda deyilən "universal adam" kimi də xarakterizə etmək olar.

Daiminin bu il premyerası baş tutan "Sonuncu" alternativ filmi də elə məhdud, kreativ tamaşaçı üçün nəzərdə tutulub. "Sonuncu" dünyanın axırı haqda kitab yazmağı düşünən və qəfildən öz qəhrəmanın taleyini yaşayan yazıçı haqdadır. Müəllif filmi ilə konkret, aydın mesaj ötürür: dünyanı neqativ ideyalara bulayan yaradıcı insanlar, intellektuallar özlərində güc tapib susmalı, beyinlərində gigiyenik təmizlik aparmalıdır.

 

Nəticədə filmin qəhrəmanı neqativ ideyasını məhv edir.

 

 

"Gənc nəsil konformizmə meyllidir"

 

- Təcrübəniz sübut etdi ki, Azərbaycanda az büdcə ilə keyfiyyətli film də çəkmək olar və bu maliyyədən şikayətlənən rejissorlar üçün yəqin ki, bir mesajdır.

 

- "Sonuncu" demək olar ki, büdcəsiz filmdir. Yəni az büdcəli filmlərin kateqoriyasına da daxil deyil. Bu film sıfır büdcə ilə çəkilib. Düzdür, bu da şərti bir anlayışdır. Mən kameraları təmənnasız götürürdüm. Rejissorun maliyyəyə görə film çəkə bilməməsi, ssenari yoxluğundan şikayətlənməsinə gəlincə isə, bu cəfəngiyyatdır. İşləməmək üçün bəhanədir. Əslində "Sonuncu" ilə gənclərə "no budget" lə də film çəkmək mümkün olduğunu göstərmək istədim. Əgər sizdə doğrudan da ideya, istək varsa və bu istək güclüdürsə, nə olursa-olsun filmi çəkəcəksiz. Problem ondadır ki, biz hələ də sovet dövründə mövcud olan stereotip təfəkkürlə yaşayırıq: film mütləq böyük büdcəli olmalıdır, mütləq 90 dəqiqə davam etməlidir, mütləq prokata düşməlidir. Başa düşürəm ki, yaşlı nəsil sovet sistemində böyüyüb, təhsil alıb. İndiki nəsil başqa mühitdə böyüyür axı. Digər stereotip də var ki, film mütləq kinolentə çəkilməlidir. Yox, əgər məcburən videokameraya çəkirlərsə, onda kameranın bahalı olmasını istəyirlər. Avropada, Amerikada gənclər filmi mobil telefona çəkirlər. Hətta bununla bağlı müsabiqələr, festivallar var. Mütləq deyil ki, bahalı kamera olsun. Adi, həvəskar kamera da ola bilər. Əsas ideya, enerjidir. O varsa, siz mütləq film çəkəcəksiz. "Onu vermirlər, bunu vermirlər, şərait yaratmırlar, dəstək yoxdur", - deyə şikayət etmək bəhanədir. Bu "sərfəli" mövqedir, asan yoldur. Belə mövqedə olan adamlar, adətən, başqalarını tənqid edirlər. Rejissorlardan kimsə məni tənqid edirsə, əvvəlcə onun filmlərinə baxıram. Yəni onun söz deməyə, irad tutmağa haqqı varmı? Çox hallarda bu qənaətə gəlmişəm ki, onun daxilində heç nə yoxdur, sıfırdır. Amma nəsə varsa, mənim üçün maraqlıdır, onu dinləyirəm, razılaşıram, mübahisə edirəm, belə halda tənqidləri dinləmək də xoşdur.

 

- Yəni rejissorlarımızda kinoya fanatik münasibət çatmır?

 

- Məcnun sevgisi lazımdır. Maliyyədən şikayətlənənlərə demək istəyirəm ki, Trierin "Doqma"sı var. "Doqma"nın manifestində filmin necə çəkmək haqda hər şey açıq-aşkar qeyd edilib. Oxuyun, çəkin. Kameranı götürün, 3-5 dəqiqə də olsa nəsə çəkin. Mütləq deyil ki, film 90 dəqiqə olmalıdır. Yox. Belə şey yoxdur. Bunu kim çıxarıb bilmirəm. Bu uydurmadır. XX əsrin birinci yarısında Hollivud prodüserləri kinonu sırf kommersiya məqsədlərilə məhdudlaşdırmaq üçün belə nəticəyə gəldilər ki, film mütləq 90-120 dəqiqə olmalıdir. Bu da sünidir. Bizim rejissorlar birinci mərhələdə qısa film çəkməyə məşq, qeyri-ciddi iş kimi baxırlar. Amma elə deyil. 2-3 dəqiqəlik sənət əsəri olan filmlər var. Ola bilsin ki, 3 dəqiqəlik film bir saatlıq filmdən də üstündür. Avanqard kinonin liderləri Jonas Mekas, Stan Brakhage, Maya Deren, Kennet Enger ömrü boyu qısametrajlı filmlər çəkiblər. Filmin qısa metrajlı olub-olmaması önəmli deyil. Film filmdir, 90 və ya 2-3 dəqiqə, fərq etməz. Gənc rejissorların əksəriyyəti sovet dövrünün psixologiyasından uzaqlaşa bilmirlər. Mən passionar gücü, aqressiv enerjisi olan adamları sevirəm. Bizim gənc nəsildə məhz aqressiv enerji çatmır, onlar konformizmə çox meyllidirlər. İstəyirlər ki, hər şey yağ kimi getsin, kimsə onlara pul versin, nazirlik vəsait ayırsın. Onlar da hazıra nazir şedevr yaratsınlar. Yox, belə olmur.

 

 

"Kinoda böhran varsa, bu yuxarıdan yox, aşağıdandır"

 

- Sizcə, səbəb nədir? İndi informasiya bolluğudur axı, internet bütün sərhədləri silir.

 

- Mənim üçün təəccüblüdür. Niyə oxumurlar, baxmırlar, imkanlardan yararlanmırlar. Amma onu dəqiq bilirəm ki, əgər kinoda böhran varsa, bu yuxarıdan yox, aşağıdandır. Tutalım, imkan daxilində yuxarıdan nəsə edirlər. Amma aşağıda nə baş verir? Gənclər özləri nə edir? Düzdür, indi eşidirəm ki, kimsə nəsə edir. Rayonlarda nəsə edən gənclər var. Bu əladır. Hətta düşünürəm ki, bir müddət keçəndən sonra, biz artıq kinoda "yeni dalğa"dan danışa biləcəyik. Məncə, hadisələr gec-tez buna doğru gedir. Başqa əlac yoxdur. Nazirlik hamısına kömək edə bilməz axı, müəyyən bir limit var. Bu gün çox adam kino çəkmək istəyir. Onlar bir gün o düşüncəyə gələcəklər ki, yuxarılardan maliyyə gözləməməliyik. Yaratmaq istəyi partlayış həddinə çatıb və artıq çəkməmək mümkün deyil.

 

 

"Mənəvi güc intellekti nəzarətdə saxlamalıdır "

 

- Rejissor həm də zövq almaq üçün çəkməlidir. Siz zövq aldınız?

 

- Əvvəldən axıra kimi. Çətin idi. Bəzi yerlərdə çəkmək üçün icazə almaq lazım idi. Polis gəlirdi, qoymurdu. O məqamda əsəbiləşirdim. Amma bunlar çəkiliş zamanı məhz ən maraqlı məqamlardır. Sən əziyyət çəkirsən və o əziyyət özü zövq verir. Bu mazoxizm deyil. O, başqa şeydir. Misal üçün, Verner Herzoq. Deməzdim ki, o sevdiyim rejissordur. Amma çox hörmət etdiyim rejissorlardan biridir. O da zülmlə çəkirdi. Həmişə film bitəndən sonra deyirdi ki, bu axırıncı filmimdir, kinonu tərk edirəm. Və iki-üç ay sonra yenidən qayıdırdı ki, kinosuz yaşaya bilmirəm. Film çəkmək narkotik kimidir. İndinin özündə də dincliyim yoxdur, hiss edirəm ki, 2-3 dəqiqəlik də olsa, nəsə çəkməliyəm. Fikirlərim də var.

 

- Yəni sizin ssenari probleminiz yoxdur.

 

- Yox. Ssenarilərim var. İndi də yazıram-pozuram.

 

- Fantastika janrı ilə aranız necədir?

 

- Bu janrda klassik kitablar oxumuşam. Stanislav Lem, Ayzek Azimov çox xoşuma gəlir. Lem eyni zamanda filosof idi. O fəlsəfi fikirlərini süjetlə, bədii tərəflə birləşdirməyə çalışırdı.

 

- Filmdə teleaparıcı fantast-yazıçı ilə müsahibəsində iddia edir ki, fantastika janrında yazılan əsərlərdəki neqativ ideyalar sonradan reallaşır. Demək olar ki, Teymur Daimi mövhumatçıdır?

 

- Yox. Onu sadəcə olaraq bədii üsul kimi qəbul etmək olar. Bu fikir beynimdə çoxdan fırlanırdı. Amma bu yeni fikir deyil. Həmişə belə düşüncə olub ki, deyilən fikir, söz reallığa təsir edir, sözün enerjisi güclüdür. Xüsusən də fantast yazıçılar nə yazırlarsa, gerçəkliyə çevrilir. Bu təkcə fantastlara yox, dəhşət filmləri çəkənlərə də aiddir. Hollivid filmlərində nəsə çəkirlərsə, o sonra reallıqda baş verir. Filmdə əsas fikirlərdən biri mənəvi gigiyenadır. Kreativ insanın beynindən çox şey keçir, amma əsas məsələ onun hansı fikri seçməsidir, başqa sözlə desək, şərin daşıyıcısı olan fikirdən imtina etməsidir. Leonarda da Vinçi haqda oxudum ki, bütün gecəni işləyib skafandr yaradıb. Sonra şagirdi görür ki, o yazdıqlarını yandırdı. Səbəbini soruşanda deyir ki, insanlar bunun mənfi tərəflərindən istifadə edə bilərlər. Orta əsr alimlərində mənəviyyat daha yüksək idi. Hətta bir dəfə oxumuşdum ki, orta əsrlərdə belə atom bombasını yarada bilərdilər. Kimyagərlərdə bu bilik vardı. Amma zərərinə görə eləmədilər. Eynşteyn kimi səfehlər bunu asanlıqla elədilər. Zərərini düşünmədən. Nə olsun ki, Saxarov, sən hidrogen bombasını yaratmısan, sonra insan haqları müdafiəçisi olmusan. Amma sən o zərərli vasitəni yaratmısan axı. Deməli, günah səndədir və belə adamları güllələmək lazımdır. 15 il qabaq mən də nə gəldi yazırdım. Amma son illər imtina edirəm. Çünki həmin fikirlərin dağıdıcı potensialı var. İmkan vermirəm ki, üzə çıxsın. Əsas seçməkdir, nəyi olar, nəyi yox. Mənəvi güc intellekti nəzarətdə saxlamlıdır.

 

 

"Hər tamaşaçı öz filmini yaradır"

 

- Filmdə meyvələrdən ibarət canlı natürmort səhnəsi var. Qəhrəmanın məhz almanı götürməsini ilk günah kimi qəbul etmək olarmı?

 

- Dəqiq tutmusunuz. O, açıq-aşkar illüziyadır. Ona işarədir. Dünən bir müxbir zəng elədi. Film haqda yazmaq istədiyini dedi. O, filmi izah etdi və dedi ki, mən onu bu cür gördum. Filmə baxanda hər tamaşaçı öz traktovkası ilə onu yenidən yaradır. Ola bilər, onun yozumunu heç düşünməmişəm, amma hər tamaşaçı öz yozumuna görə haqlıdır. Yaradıcı adamlar deyirlər ki, sənin yerində olsaydım, bunu edərdim, filan şeyi belə edərdim. Çox sevinirəm. Əgər bunu deyirsə0nsə, deməli, beynində artıq etmisən. Bu kiməsə daxilində nəsə yaratmağa təkandır. Başqa sözlə desək, hər tamaşaçı filmi izləyərkən beynində öz filmini çəkir, və beləliklə öz daxili mental aləmində dəyişmələrə nail olur.

 

"11 sentyabr böyük sənət əsəri idi"

 

- Musiqi həyatınızda hansı yeri tutur?

 

- Birinci yeri. Əgər istedadım olsaydı, bəstəkar olardım. Çünki musiqi incəsənətin ən abstrakt formasıdır. Abstraktlıq yüksək ölçülərə daha yaxındır. Maddilik predmeti aşağı salır. Musiqi isə maddi deyil və digər sənətlərin fövqündə dayanır. Musiqi abstrakt tablolardan da abstraktdır. Və yerə gəlmişkən, deyim ki, Andrey Tarkovski filmin quruluşunu musiqi əsərinin strukturuna bənzətmişdi və mən bu fikirlə tam şərikəm.

 

- Niyə musiqi həmişə qəddarlıqla yanaşı gedir? Qas Van Setin "Fil", Stenli Kubrikin "Mexaniki portağal" filmlərində qəhrəmanlar klassik musiqini dinləyib sonra qəddarlıq aktları törədir. Yoxsa, hərəkətlərinə səmavilik donu geyindirmək istəyirlər?

 

- Musiqi güclü alətdir. O, şərə də xidmət edə bilər. Onlar musiqi ilə öz hərəkətlərindən güc alırlar. Musiqi açıq-aşkar magiyadır. Ona görə musiqi xoşuma gəlir. Yeri gəlmişkən, 11 sentyabr teraktını alman bəstəkarı Stokhauzen "böyük sənət əsəri" adlandırmışdı. Sonra çox dəhşətli tənqidlərə məruz qaldı. Onun konsertlərini boykot etdilər. Amma doğrudan da performans kimi bir şey idi.

 

"Treş filmlərə marağım artıb"

 

- Son vaxtlar hansı filmləri izləmisiniz? Yəni sizi sarsıdan filmlər olubmu?

 

- Yox, belə filmlər olmur. Soyuqqanlı yanaşıram. İzlədiyim anda daim analiz edirəm. Malik Terrensin son fimi, Kristofer Nolanın "Başlanğıc" filmi xoşuma gəldi. Hollivud estetikasında çəkib, "Matrissa"nı xatırlatdı. Tom Bertonun "Ed Vudd" filmini bəyəndim. Ed Vudu dünyanın ən pis rejissoru adlandırırlar, treş, yəni "zibil filmlər"in atasıdır. Amma xoşuma gəlir onun filmləri. Son bir-ikidə məndə "treş filmlər"ə maraq artıb. "B" kateqoriyalı filmləri nəzərdə tuturam. Doğurdan da müəyyən mənada keyfiyyətsiz filmlərdir. Səhvlərlə doludur, rejissor da guya istedadsızdır. Elə filmlərdir ki, hər tərəfdən tənqidə məruz qala bilər. Əvvəldən axıra kimi baxıram və təəccüb edirəm ki, bu adam necə edib ki, adama təsir edir. Orda bir enerji var.

 

- İndi bəziləri deyir ki, xristian dramaturgiyasında böhran var. Münasibətiniz necədir belə fikirlərə?

 

- Çox pis. Mən belə şeylərə inanmıram. Trier hələ də çəkməyə davam edirsə, Terrens maraqlı çəkirsə, ildən-ilə maraqlı filmlər ortaya çıxırsa, hansı böhrandan söhbət gedə bilər? Bu köhnə, ənənəvi fikirdir ki, Qərb sönür, intbah, hər şey Şərqdən başlayacaq. Çeynənmiş fikirdir. Mən avropalılarla ünsiyyətdə oluram. Kreativ enerjiləri güclüdür. Və ümumiyyətlə, dediyiniz kontekstdə Qərb-Şərq, ya da Şimal-Cənub məsələsini qəbul etmirəm. Bu, birmənalı geosiyasi bölünmələr müasir dünyada artıq öz aktuallıqlarını itiriblər. Dünya daha qəlizdir. Yer kürəsinin hər bir nöqtədə maraqlı nəsə tapmaq olar. Biz indi ümumi vahid informasiya məkanındayıq, internetdən söhbət getmir. Rus alimi Vernadskinin "Noosfera"sını nəzərdə tuturam. Ordan istənilən ideyanı götürüb işləmək olar.

 

"Ədəbiyyatda "Yeni dalğa" hərəkatından danışmaq olar"

 

- Ədəbiyyatı necə oxuyursunuz? İnternetlə?

 

- Kitaba üstünlük verərdim. Amma məcburən internetdən oxuyuram. Mənə qalsa, gündə bir kitab alardım. Amma çox bahalıdır. Kitabın öz enerjisi, estetikası var. Məncə, kitabı oxumağı prosesi ecazkar rituala bənzətmək olar. Sözsüz ki, dəyərli kitablardan söhbət qedir.

 

- Son illər Azərbaycanda yeni nəsil yazarların kitabları çap olunur. Hansısa əsərləri oxumusunuz?

 

- Əsasən Əli Əkbərin və Seymur Baycanın əsərlərini oxuyuram. Bu yazarlar daxilən mənə daha yaxındırlar. İndi Əli Əkbərin "Sari gəlin" romanını oxumağa hazırlaşıram. Ümumiyyətlə, deyə bilərəm ki, muasir mədəniyyətimizdə başqa sahələrə nisbətən ədəbiyyatda maraqlı dəyişmələr və proseslər muşahidə olunur. Yəni bu sahədə artıq "Yeni dalğa" hərəkatından söhbət açmaq olar...

 

Sevda Sultanova